طلا و جواهراتاز شاخه های صنایع دستی ایران]هنر قلم زنی می باشد. پیشینه این هنر در کشور ما مشخث نیست و به چند هزار سال قبل از میلاد باز میگردد. هنر قلم زنی در زمان هخامنشیان وجود داشته و ودر دوره ساسانیان شکوفایی داشته است.
این هنر ،هنر کندن و چکش کاری کردن نقش بر روی فلزاتی چون ، طلا،نقره ،مس و برنج می باشد.قلم زنی از شاخه فلزکاری در صنایع دستی می باشد.این هنر در شهر اصفهان بسسیار رایج است و رونق زیادی دارد. در این شهر نقش های گل و مرغ،آیات قرآن و اشغار را بروی برنج ،نقره و مس ،کنده کاری و قلم زنی می کنند.
انواع سبک قلم زنی
در هنر قلم زنی 3 سبک وجود دارد که در زیر به آنها اشاره میکنیم:
1-سبک شیراز
این سبک مخصوص شهر شیراز می باشد. به این صورت که بیشتر بر روی فلز نقره انجام میپذیرد و از نقش ها و طرح های هخامنشیان و ساسانی و طرح های گل مرغ استفاده می شود. قلم زنی در این سبک به دو روش ریزه قلم است . این سبک در دوره صقویان و زندیان رایح بوده است .
2- سبک اصفهان
در سبک اصفهان دو نوع قلم زنی وجود دارد. که قلم ریز و قلم زنی برجسته نامیده میشود.در روش قلم زنی برجسته ،به طبع برجستگیش بیشتر است و حالت 3 بعدی نیز دارد.
3- سبک تبریز
سبک تبریز نیز راه روش مخصوص به خود را دارا است. در این سبک به جای فشار بر روی ضربات چکش،بیشترین فشار بروی مچ دست است.و همین باعث می شود این سبک قلم زنی عمق کمتری را نبست به قلم زنی اصفهان داشته باشد.
روش های قلم زنی
۱. برجسته‌کاری
مراحل کار در برجسته کاری به این گونه است که ،نخست در سطح پشت کار میزنند و طرح را انتقال میدهند . با قلم نیم بر طرح بر روی کار زده میشود.بعد از این مرحله قیر را از کار برمیدارند و با استفاده از قلم های مخصوص ظرف مورد نظر برجسته سازی می شود.
۲. نیمه برجسته‌کاری
این روش متفاوت می باشد . به این صورت که از قلم های معمولی برای کار استفاده میگردد. همچنین کار را از طرف روبه رو برجسته میکنند وبا پاییت آوردن زمینه سطج نمایان می شود.
۳. ریزه قلم‌زنی
در این روش قیر زدن و انتقال طرح انجام میوشد ولی این روش قلم برجسته نمی باشد. در این روش از طرح های گل و مرغ و اسلیمی اسفاده میگردد.
۴. حکاکی
در روش حکاکی قلم زنی تنها با یک قلم انجام میشود.
۵. مشبک‌کاری
این روش بسیار متفاوت از روش های دیگر است .دراین روش زمینه از سطج فلز جدا میگردد و کار روی آن انجام میشود.این روش قدیمی می باشد. و بیشتر برای ساخت فانوس و محل عبور آب استفاده میشده است.
نحوه و اجرای قلم زنی
در هنر قلم زنی ،نخست باید پشت سطح فلزی که قرار قلم زنی شود قیر اندود شود. دلیل انجام این کار این است بدلیل ضربات چکش ظرف تاب برندارد،همچنین این کار باعث میشود از سر و صدای زیاد آن جلوگیری شود.لازم به ذکر است که از قیر ذوب شده در این مرجله کار استفاده میگردد. بعد از انجام این کار،باید سطح مورد نظر فلز دوغاب سفید زده شود تا طرح و نقش ما بیشتر مشخص باشد.
بعد از اینکه نقش به کار منتقل شد ابزاری به نام نیم بر وجود دارد که به ان قلم هم می گویند،با این وسیه خطوط کنده میشود.بعد از این مرحله با ابزار مختلف و انواع و اقسام قلم ها ،زمینه کار چر میشود.در ادامه روی طرح را با قلم های مخصوص تزیین میکنند.نام این قلم ها ،قلم حصیری، قلم‌گیری، گرسواد، سمبه، یک‌تو، نیم‌ور، کلفتی، کف تخت و…میباشد،که بر سر این قلم نقشی که با نامش همخوانی دارد وجود دارد.
در ادامه کار ،وقتی قلم زنی به پایان رسید،با استفاده از حرارت ثر از پشت کار جدا میگردد و اگر هنوز قیری در کار وجود داشته باشد با استفاده از نفت پاکش میکنند.اگر قطعات کنده کاری شده جدا باشد برای سرهم کردنش با کارگاه برده میشود و لحیم کاری ان انجام میشود.این لجیم کاری با استفاده از قلع انجام میگردد. درادامه کار برای صاف و هموار کردن ظرف از چکش چوبی یا چرمی استفاده میگردد.
بعد از اینکه صاف کاری به اتمام رسید ،ظرف باید برای پرداخت به کارگاه پرداخت منتقل شود،در این مرجله با استفاده از صابون و فرچه کار تمیز میشود .بعد از آن واکس مخصوص یا دوده برای جلای بیشتر آن به کار زده میشود.
آخرین مرجله قلم زنی ،سیاه کاری می باشد.به این صورت که سطح قلم زنی شده به وسیله دوده و واکس پوشیده میشود. این کار باعث می شود قسمت های فرور فته با این ماده پر گردد.با این قسمت برجسته رنگ اصلی فلز می شود و قسمت های فرو روفته سیاه است. باعص جلا و زیبایی کار میگردد.