طلا و جواهراتیکی از صنایع دستی های مشهور در ایران گلیم میباشد. گلیم یک نوع پارچه‌بافی سنتی است که در ایران و برخی از کشورهای اطراف به ویژه آذربایجان، ترکیه و افغانستان رایج است. گلیم نوعی بافت است که از تار و پود تشکیل شده و در نوع دستباف آن از پشم حیوانات اهلی بر دار تهیه می شود. از قدیم الایام گلیم به عنوان فرش کاربرد داشته‌است. گلیم واژه ای پارسی میباشد و زمانهای گذشته به عنوان پلاس شناخته میشد .در اشعار شاعرانی چون حافظ و فردوسی ما میتوانیم مشاهده کنیم که از واژه پلاس که همان گلیم است ،استفاده گردیده بود. در این مقاله هر آنچه درباره گلیم باید بدانید را خواهیدآموخت.
گلیم چیست؟
اصطلاح گلیم که ریشه در ایران باستان دارد ، نوعی زیر انداز و فرش است که دست‌بافت و بدون پرز است. گلیم به روش صاف بافته می‌شود. از گلیم به عنوان رومیزی، آویز، روتختی، کیف و یا تزیین مبلمان نیز استفاده می شود. گلیم در سرزمین مادری خود ایران و همچنین پاکستان، افغانستان، چین، شمال آفریقا، قفقاز، آسیای مرکزی و بالکان استفاده میگردد. قالیچه های تخت بافته، مانند فرش های دیگر پرز ندارند. از آنجایی که بدون پرز است، برای تولید آنها به زمان و مواد کمتری نیاز دارند. علاوه بر این،گلیم نسبت به فرش دستباف قیمت کمتری دارد.
گلیم از نخ‌های طبیعی مانند پشم و پنبه بافته می‌شود و معمولاً دارای طرح‌های هندسی و رنگارنگ است. در گذشته، گلیم‌ها برای پوشش کف خانه‌ها، سرپوشیدن در زمان نشستن در فضای باز و حمل اشیاء استفاده می‌شدند. همچنین، گلیم‌ها به عنوان هدیه به عروس و داماد و در مراسم‌های مذهبی نیز استفاده می‌شدند.
گلیم در طول تاریخ تحت تأثیر فرهنگ‌ها و اقوام مختلف قرار گرفته است و طرح‌ها و رنگ‌های آن تغییر کرده است. هر منطقه و قومیت در ایران و مناطق اطراف دارای طرح‌ها و رنگ‌های خاص خود بوده‌اند که این تنوع در طرح‌ها و رنگ‌ها باعث شناخت گلیم به عنوان یک هنر محلی شده است.امروزه، گلیم‌ها به عنوان یکی از صنایع دستی محبوب در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر شناخته می‌شوند. آنها به عنوان تزئینات خانه، قالیچه، پتو و حتی لباس استفاده می‌شوند. همچنین، گلیم‌ها به عنوان یک عنصر فرهنگی و تاریخی ایران نیز مورد توجه قرار گرفته و در برخی از موزه‌ها و نمایشگاه‌ها به نمایش گذاشته می‌شوند.
تاریخچه گلیم
تاریخ پیدایش گلیم به 3000 سال پیش از میلاد میرسد که تاریخ آغاز نساجی است. قدیمی‌ترین گلیمی که تا به حال شناخته شده، تکه ای گلیم است که در نزدیکی خُتن واقع در ترکمنستان شرقی توسط دکتر M.A Stein از زیر توده‌ای ماسه به دست آمد و قسمت های از آن گلیم سالم مانده بود. و این احتمال وجود دارد که بافتش به قرن 5 بعد از میلاد مسیح باشد.
از نظر تاریخی، گلیم از دوران باستان به عنوان یک پوشش ساده برای زمین استفاده می‌شده است. در آغاز، گلیم‌ها از پشم بافته می‌شدند. با گذر زمان و تغییرات فرهنگ و فناوری، رنگین کاری و طرح‌بافت گلیم نقش بسزایی در جذاب شدن آن داشت.
انواع گلیم با توجه به منطقه
گلیم با توجه به منطقه ای که در آن بافته می شود طرح و سبک خاص خود را دارد. هر منطقه ای از نوعی نقش و روش بافت برای ان استفاده میکند. در زیر به انواع ان اشاره می کنیم:
گلیم ایل شاهسون
مشهورترین گلیم ایرانی ،گلیم شاهسون است.در این نوع گلیم به‌طور کلی از طرح‌های هندسی شکسته با رنگ‌های ملایم استفاده می‌کنند و کمتر می‌توان دو گلیم ایل شاهسون را از نظر طرح و رنگ مشابه یافت. باید بگوییم که بی شک رو اسبی های جنس گلیم ایل شاهسون بهترین رو اسبی در ایران می باشد.
گلیم لری
نوع دیگر گلیم در ایران از نظر منزقه بافته شده در آن گلیم لری می باشد.گلیم های لری بیشتر با رنگ‌های سیاه، سبز، آبی، سفید با نقوش خاص بافته می شود. بهترین بافت لرها خورجین بزرگ برای نگهداری اثاث خانه است. حاشیه آنها را برای آنکه محکم باشد قالی بافی می‌کنند.
گلیم هرسین
خاصیت اصلی گلیم هرسین این است که با ذوق و سلیقه بافنده ،بافته می شود.هرسین از مناطق کرمانشاه می باشد و این نوع گلیم در آنجا بافته می شود. باید بگوییم که در حاشیه و زمینه این نوع گلیم، نقش‌ها ریز و پر بافته می‌شوند، به طوری که جای خالی در این گلیم وجود ندارد.در گلیم هرسین برای ضد بید بودنش از پشم بز استفاده میگردد. همچنین رنگ های این گلیم، به رنگ سفید، سورمه ای، سبز و قرمز و اخیراً سرخابی محدود می‌شود.
گلیم بلوچ
نوع دیگر گلیم،گلیم بلوچ است که با توجه به شرایط طبیعتش دارای نقش های خاصی مباشد.گلیم های بلوچ بیشتر راه راه بافته می شود و همچنین در هر ردیف آن طرح و رنگ نیز وجود دارد. در این نوع گلیم ،رنگ های قهوه ای، قرمز تیره، شتری و آبی سیر و رنگ‌های روشن مثل سبز، زرد، قرمز یافت می شود.
گلیم خمسه
همانطور که از اسمش پیداست همسه به معنای پنج می باشد و نماد اتحاد پنج ایل شیراز است. مشخصه این نوع گلیم ،زمینه آن تیره رنگ آن میباشد و در گلیم خمسه، ستارگانی مورب به صورت لوزی‌های متداخل روی آن بافت شده‌است.
گلیم سنه
سنه همان سنندج امروزی است. این نوع گلیم به ظرافت مشهور می باشد. طرح آن بیشتر طرح هراتی آمیخته با طرح بوته ای و خطوط مورب در رنگ‌های متعدد است. زیباترین طرح گلیم سنه، ترنجی در وسط و زمینه ای رنگی دارد و بته ای نیز با ظرافت در آن بافته شده‌است.
گلیم قشقایی
گلیم قشقایی نوعی گلیم است که دارای رنگ‌های تند و شاد است .همچنین این نوع گلیم رنگ‌های متضادی نیز در کنار رنگ‌های قرمز و زرد به کار می‌رود. نقوش هندسی بخش اساسی طرح‌های قشقایی است. مانند: هشت ضلعی، ستاره هشت پر، تصاویر طاووس، بز، آهو.
گلیم افشار
گلیم افشار گلیمی است که دارای طرح ستاره‌های متعدد روی زمینه ای به رنگ طبیعی یا رنگ سیر است. نقش‌هایگلیم افشار،دارای گل‌های ستاره ای هستندکه به صورت مورب کنار هم چیده می‌شوند و به صورت لوزی در هم نمایان می‌شوند.
گلیم زرند
گلیم زرند نوعی گلیم است که دارای بافت چاک دار کوچک است. ویژگی گلیم‌های زرند این است که ، دراز، باریک و با دوامند. نقش های این نوع گلیم با گل و گیاهی با مو خزنده و گاهی به صورت طرح لوزی مشبک یا دو تا سه ترنج در هم هستند.
گلیم ترکمنی
گلیم ترکمنی نوع دیگری از گلیم های رایح در ایران می باشد. حاصیت این نوع گلیم این است که سبک و محکم است. در این گلیم ترکمنی رنگ عامل جلوه دهنده آن است و رنگ قرمز با سایه روشن‌های مختلف نقش ویژه ای دارد، رنگ‌های دیگر نارنجی، آبی، سبز و گاهی زرد است. این رنگ‌های متضاد هماهنگی زیبایی به وجود می‌آورند.
گلیم با توجه به بافت
گلیم ها با توجه به ابزاری که در ان استفاده میگردد و شیوه بافتش به انواع محتلفی تقسیم می شود در زیر به انواع ان اشاره میکنیم:
1. گلیم ساده یا تخت
گلیم ساده یا تخت نوعی گلیم است که با نام دو رو و ساده نیز عنوان می گردد.این نوع گلیم سبکی ساده بافته می شود به گونه ای که دو روی گلیم کاملاً یکسان می باشند و از دو طرف گلیم می توان استفاده کرد. گلیم ساده نسبت به سایر مدل ها دارای ضخامت کمتری می باشد و در بین انواع گلیم دستباف می توان گفت رایج ترین گزینه می باشد. گلیم قشقایی، سنه و بیجار در کردستان، مسند و گلیم‌های ساده اردبیل، سمنان و زنجان در این گروه قرار دارند.
2. گلیم یک رو یا ورنی
گلیم یک رو یا ورنی با نام سوماک نیز بیان می شوند . این نوع گلیم دارای بافتی پود پیچ می باشند . گلیم یک رو از قدیم الایام در کشور ایران و ترکیه در حال بافته شدن می باشد.اولین بافندگان این نوع گلیم ها عشایر بودند .
3. گلیم نقش برجسته:
گلیم نقش برجسته گلیمی است که در آن زمینه کار ساده است و طرح‌های آن به صورت برجسته بر زمینه ساده نقش بسته‌اند. این نقش‌ها روی گلیم گره می‌خورند و در نهایت پرز‌های اضافیشان چیده می‌شود.
انواع گلیم با توجه ابعاد و اندازه
همانطور که میدانیم گلیم اندازه کوچکتری نسبت به فرش دارد و از قالیچه بزرگتر می باشد. در زیر گلیم را باتوجه به اندازه اش دسته بندی کرده ایم:
۱. گلیم ۶۵ * ۹۵ سانتی‌متر
۲. گلیم ۱۱۰ * ۱۶۵ سانتی‌متر
٣. گلیم میانه ۱۵۰ * ۲۵۰ سانتی‌متر
4. گلیم بلند ۴۰۰ * ۲۰۰
مواد اولیه بکار رفته در گلیم
مواد اولیه بکار رفته در تولید گلیم ممکن است شامل نخ‌های طبیعی مانند پنبه، پشم، ابریشم و یا نخ‌های مصنوعی مانند پلی‌استر و نایلون باشد. همچنین، برخی گلیم‌ها ممکن است از الیاف مختلف ترکیبی تولید شوند که شامل ترکیبات نخی طبیعی و مصنوعی باشد.
در بافت گلیم‌ها در گذشته از نخ رنگرزی شده با مواد رنگرزی طبیعی استفاده شده‌است که این سنت در بافت گلیم‌های سنتی مرغوب و اصیل تا به امروز هم ادامه دارد.مواد رنگرزی عموماً از منابع گیاهی و معدنی تهیه می‌شود، هر چند ممکن است از منابع حیوانی نظیر قرمز دانه هم استفاده شود.معمولاً نخ‌های تار که عموماً از پشم حیوانات تهیه می‌شود را رنگرزی می‌کنند که در بافت گلیم با ترکیب این نخ‌های رنگرزی شده تنوع طرح‌ها حاصل میگردد.