طلا و جواهراتگبه از انواع زیراندازهای قدیمی و از صنایع دستی سنتی سرزمین ما ایران است که بیشینه ای هزار ساله دارد. گبه نیز مانند قالی و گلیم بافته می شود و مراحلی مشابه آن ها دارد ولی طبعا هر کدام روش های مخصوص به خود را دارند. در این مقاله گلدن مارت گبه بافی را به شما آموزش میدهد.
گبه
گبه، نوعی فرش دستباف است که پرزهای بلند دارد و درشت بافته میشود.گبه، زيراندازی است که عشاير برای جلوگيری از سرمای زمين از آن استفاده میکنند. در حال حاضر نيز بسياری از مردم، به دليل طرحهای زيبای گبه، با آن خانه ی خود را فرش میکنند. طرح گبه بسيار ساده و معمولا به صورت هندسی است. گبه ها بدون نقشه بافته میشوند. گاهی هم بافنده هر چه در اطراف خود میبيند، روی گبه نقش می اندازد.
در ابتدا گبه ها را روی دارهای افقی میبافتند، ولی در حال حاضر از دارهای عمودی نيز استفاده میکنند. تمام مواد مصرفی(تار، پود و پرز) گبه از جنس پشم است. بافت گبه بيشتر به روش »فارسی« انجام میشود.
مواد اولیه مصرفی گبه
برای بافت گبه نیاز به مواد اولیه ای شامل موارد زیر داریم:
-پشم
-پنبه
پشم
برای بافت گبه به پشم حيوانات احتياج داريم. به اليافی که روی بدن گوسفند و شتر میرويد، »پشم« میگويند.معمولا گبه را از پشم شتر، گوسفندو موی ُبزمیبافند.درگبه بافی،ازپشم برای ُپرز،پود و چله استفاده میشود.در دو فصل پشمها را از روی بدن گوسفند میچينند:
١ــ فصل بهار ٢ــ فصل پاييز
پشمی که در فصل بهار چيده میشود نازکتر، براقتر، محکمتر و بلندتراست. زيرا آب وهوا و غذای گوسفند در فصل بهار بهتر است.
روشهای چيدن پشم
1ــ با قيچی دستی ٢ــ با قيچی برقی
پنبه
پنبه اليافی است که از گياه پنبه به دست می آيد و چون محکم و بادوام است، گاهی از آن برای چله کشی و پودگذاری گبه استفاده میشود.
ابزار گبه بافی
ابزار بافت وسايلی هستند که با استفاده از آنها میتوان يک گبه يا قالی را بافت.در زیر ما ابزار مورد نیاز برای گبه بافی را برای شما شرح میدهیم.
-دار
-قلاب
-سیخ
-دفتین
-قیچی
1- دار
اصلی ترین و اولین ابزار برای بافت گبه دار می باشد.و در واقع بدون دار بافت گبه امکان پذیر نمی باشد.
2- قلاب
وسيله ای است که به کمک آن گره زده میشود. قلاب از سه قسمت تشکيل شده است:
دسته: قسمتی است که در دست بافنده قرار میگيرد.
تيغه: قسمتی است که از آن برای بريدن پرزها استفاده میشود.
نوک: قسمتی است که برای گرفتن تارها و گره زدن بهکار میرود
3ــ سيخ
وسيله ای فلزی است که برای گرفتن و رد کردن پودها از آن استفاده میشود.
4ــ دفتين
از دفتين برای کوبيدن و محکم کردن پودها و گرهها استفاده میشود. دفتين يا دفه، از تعدادی دندانه های فلزی تشکيل شده است که در انتها به هم متصل شده اند و دسته را تشکيل داده اند.
5ــ قيچی
وسيلهای است که برای چيدن اضافهی پرزهای »گره« گبه بهکار میرود. استفاده از قيچی ترکی به مهارت فراوان نياز دارد،چون هرگونه بیدقتی در استفاده از آن، باعث کوتاه و بلند شدن ُپرز میشود.
دار
دستگاهی که برای بافت گبه يا قالی از آن استفاده میشود، دار نام دارد.دار به شکل مربع يا مستطيل است و از آهن يا چوب ساخته میشود.
انواع دار
١ــ دار افقی (خوابيده)
٢ــ دار عمودی (ايستاده)
دار افقی (خوابيده)
قديمیترين و ساده ترين دستگاه گبه بافی است. دار افقی، به صورت خوابيده روی زمين قرار میگيرد. از اين نوع دار بيشتر عشاير استفاده میکنند، زيرا نصب و جابه جا کردن آن راحت است. اما چون بافنده مجبور است برای بافت روی دار خم شود، دچارکمر درد، دست درد و پا درد میشود. بنابراين، بهتر است از اين نوع دار استفاده نشود.
دار عمودی (ايستاده)
اين دار به صورت ايستاده قرار میگيرد. استفاده از دار عمودی برای گبه بافی بهتراست، زيرا به بدن آسيب کمتری میرساند. نکته ی مهم در استفاده از دار عمودی اين است که بافنده هنگام بافت بايد از نيمکت مناسب و قابل تنظيم با ارتفاع بافت استفاده کند تا دستها و کمر او در حالت راحتی قرار بگيرند.
اجزای دار
دار شامل اجزاء زیر میباشد:
سردار : سردار ، در بالای دار قرار می‌گیرد و چله ها را مهار میکند.
زیر دار : در پایین دار قرار می‌گیرد و مانند سردار چله ها ر مهر میکند.
راست روها : وظیفه نگهداری و مهار سر دار و زیر دار را دارند.
فندک :در پایین سر دار و به موازات آن و معمولاً با فاصله‌ای حدود ۳۰ الی ۵۰د سانتیمتر از آن قرار دارد و به جای سر دار چله‌ها را مهار میکند؛ و در برخی از دارها مانند دارهای معروف به تبریزی از ابتدا تا انتهای بافت بر روی دار حضور دارد، ولی در دارهای مرسوم به فارسی بسته به شیوه و سنت بافت، زمان حضور آن متفاوت است که در صفحات بعد به آن خواهیم پرداخت.
چوب کوجی :در میانه دار قالی و جلوی چله‌ها قرار می‌گیرد و با مهار چله‌های زیر به کمک نخی به نام نخ کوجی وظیفهٔ مهم جلوگیری از کجی فرش را عهده‌دار است.
چوب هاف :در لا به لای چله‌ها قرار گرفته، محدوده حرکت آن از زیر سر دار تا پشت چوب کوجی می باشد. وظیفه چوب هاف حفظ و تشدید فاصله و زیر و رو (ضربدر) در میان چله‌ها است، و با قابلیت حرکت به سمت بالا و پایین، ردیف ضربدرها را نیز به بالا و پایین حرکت داده و موجب تسهیل عملیات پودکشی میشود.
پیچ: دو عدد پیچ در بالای سر دار همان وظیفه گوه را بر عهده دارند و میتوان با چرخاندن آنها یا سردار را بالا و پایین برده، و در نهایت چله‌ها را شل و سفت کرد، یا این عمل را بالا و پایین بردن فندک و حتی بعضاً زیر دار، انجام داد.
اهرم بالا :وسیله چرخاندن سر دار را به عهده دارد و فقط در دارهای متحرک مانند دارهای مرسوم به (کرمانی) از آن استفاده میکنند
اهرم پایین: وسیله چرخاندن زیر دار را به عهده دارد و فقط در دارهای متحرک مانند دارهای مرسوم به (کرمانی) دیده میشود.
انتخاب دار
دار گبه بايد متناسب با اندازهی گبه باشد. بنابراين پس از تصميم گيری در مورد اندازهی گبه، بايد دار مناسبی
برای آن انتخاب کنيد. قبل از چله کشی، بايد از سالم بودن دار مطمئن شويد و آن را به درستی تنظيم کنيد.
مراحل تنظيم دار
١ــ فاصله ی پيچ ومهره ها را به کمک آچار تنظيم کنيد. به گونهای که فاصله ی آنها در دو طرف يکسان باشد و سردار و زير دارکاملا موازی باشند. پيچها بايد طوری باشند که برای بالا و پايين بردن سردار موقع پايينکشی جای کافی وجود داشته باشد.
٢ــ دور ِ سردار و ِ زيردار را کاغذ بپيچيد تا تارهای چله به رنگ ِ سردار و ِ زيردار نچسبند و راحت حرکت کنند و همچنين اگر جنس دار از آهن است، چله ها را پاره نکند. با انجام اين مراحل، اکنون دار گبه آمادهی چله کشی است .
چله کشی
چله به تارهايی گفته میشود که دور ِ سردار و ِ زيردار پيچيده میشوند و گبه روی آنها بافته میشود. 2 روش چله کشی وجود دارد.
١ــ چله کشی ترکی
٢ــ چله کشی يک رو
مراحل چله کشی
١ــ در مرحله اول دار باید تنظیک گردد.
٢ــ به وسيله ی متر وسط سردار و زير دار را پيدا کنيد و علامت بزنيد. برای پيدا کردن آن میتوانيد از روش تا کردن متر استفاده کنيد. ابتدا و انتهای دار را روی متر علامت بزنيد. اکنون دو علامت را روی هم قرار دهيد.قسمت تا خوردهی متر به اندازه ی وسط دار است. آن را علامت بزنيد
٣ــ در صورتی که از نقشهاستفاده میکنيد،عرض نقشه را اندازه بگيريد و وسط آن را پيدا کنيد. برای پيدا کردن وسط نقشه، میتوانيد دو طرف نقشه را از سمت طول روی هم بگذاريد. قسمت تاخورده وسط نقشه است.
٤ــ حالا وسط نقشه را روی علامت وسط دار قرار دهيد و ابتدا و انتهای نقشه را روی دارعلامت بزنيد.
٥ــ عرض مشخص شده روی دار را به واحدهای هفت سانتیمتری تقسيم کنيد.به اين اندازه گيریها و تقسيم بندیهای روی ِ سردار و ِ زيردار، سیه بندی میگويند.
٦ــ حالا دو رشته نخ رنگی،يکی در پايين دار و يکی در بالای دار به راست رو و چپ رو گره بزنيد.
٧ــ سر نخ چله را روی علامت سمت راست زير دار گره بزنيد.
٨ــ گلوله ی نخ را از زيرنخ مهار و روی نخ هاف و سپس روی ِ سر دار رد کنيد.
٩ــ برای بار دوم گلوله ی نخ را از روی مهار و زير هاف رد کنيد تايک حالت ضربدر بين تارها به وجود بيايد.
کوجی بندی
کوجی بندی عملی است که موجب میشود پود گذاری آسان تر شود و از کج شدن کناره های گبه جلوگيری میکند .
وسايل و مواد کوجی بندی
- يک عدد چوب گرد به اندازهی عرض دار گبه و به قطر ٢تا ٣سانتیمتر برای کوجی
- يک عدد چوب گرد به اندازهی عرض دار گبه و به قطر١سانتیمتر برای هاف
- مقداری نخ نزله (نخ تابیده شده)
- دو عدد زير سری که میتوانند چوب يا آجر باشند.
مراحل کوجیبندی
١ــ روی چوب کوجی،يک رشته نخ نزله قرار دهيد و محکم ببنديد.
٢ــ کوجی و هاف را بايک تکه نخ به يکديگر وصل کنيد.
٣ــ کوجی و هاف را به کمک دو تکيهگاه، موازی نخهای چله کشی قرار دهيد
٤ــ يک گلوله نخ، از جنس نخ چله به اندازهی مورد نياز درست کنيد. ابتدای اين گلوله نخ را به نخ نزله گره بزنيد، طوری که گره درست روبه روی اولين تار چله قرار بگيرد.
٥ــ تار روی هاف را کنار بزنيد و تار زير را برداريد. حالا مطابق شکل، کار کوجیبندی را انجام دهيد.
٦ــ بعد از تمام شدن کوجیبندی، هاف را از پشت کوجی بيرون بياوريد و بالای چوب کوجی بين تارهای چله قرار دهيد.
٧ــ در پايان، دو عدد زير سری روی راست رو و چپ رو، زير کوجی قرار دهيد.با بالا و پايين بردن هاف و به کمک کوجی، بعد ازيک رج بافت، میتوانيد پود را راحتتر رد کنيد.
تراز کردن
تراز کردن باعث میشود پايين گبه صاف و يکدست بافته شود. تراز کردن با استفاده از چوب تراز انجام میگيرد. چوب تراز را بايد بين تارهای چله قرار دهيم. برای اين کار، بايد از جايی که نخ مهار رد شده است، چوب تراز را عبور داد.
گلیم بافی ابتدای گبه
بافت گبه با گليم بافی شروع میشود و به آن گليم بافی ابتدای گبه میگويند. اين کار دو مرحله دارد:
زنجيره بافی و بعد گليم بافی.
زنجيره بافی
بافت زنجيره برای مرتب شدن چله ها و محکم شدن ابتدای گبه انجام میگيرد. انواع زنجيره بافی عبارت اند از:
١ــ زنجيره ی قايقی
٢ــ زنجيره ی گندمی
زنجيره ی قايقی
برای بافت زنجيره ی قايقی، به نخی از جنس چله احتياج داريم. مقداراين نخ بايد پنج برابر عرض چله کشی باشد.
مراحل زنجيره بافی قايقی
- سر نخ را به اولين تار زير و رو گره بزنيد.
- انتهای نخ را از زير دو تار بعدی رد کنيد و يک حالت حلقه بسازيد
- انتهای نخ را از داخل حلقه بيرون بياوريد.
- مراحل بالا را تا پايان چله ها تکرار کنید.
زنجيره ی گندمی
برای بافت زنجيره ی گندمی، به نخی از جنس چله به مقدار ١٠برابر عرض چله کشی احتياج داريم.
مراحل زنجيره بافی گندمی
- از سمت راست يک رديف زنجيرهی قايقی ببافيد.
- رديف دوم زنجيره را از سمت چپ روی رديف اول ببافيد.
- با اين کار بافت زنجيره حالت گندمی پيدا میکند.
گليم بافی
بعد از تمام شدن زنجيره بافی، بايد مرحله ی گليم بافی گبه انجام شود.گليم بافی، برای جلوگيری از شکافته شدن گرههاست و به دو روش سوف و کرباس بافته میشود. در بافت گبه ، از گليم بافی به روش مرباس استفاده میشود.برای بافت اين نوع گليم، به نخ پود هم رنگ نخ چله و دفتين احتياج داريم.
مراحل گليم بافی به روش کرباس
ابتدا ميله ی هاف را بالا ببريد.
با دست به چله ها فشار وارد کنيد و نخ پود را از پشت تارها عبور دهيد.
با دفتين پود را بکوبيد.
با اين کار تارها و پودها حالت بعلاوه + پيدا میکنند و با کوبيدن شبيه کرباس میشوند. اين نوع گليم بافی نسبت به روش سوف بادوامتر است.
ملیله بافی
مليله بافی، نوعی بافت تزئينی است که بيشتر برای زيبايی درگبه استفاده میشود. برای اين نوع بافت از نخهای رنگی استفاده میکنند.مليله بافی را بعد از بافت گليم میبافند. به اين صورت که از دو رنگ نخ پشمی داستفاده میشود.اندازه ی هر نخ پشمی برای مليله بافی ساده بايد يک و نيم برابر عرض قالی باشد.
مراحل مليله بافی
١ــ نخهای رنگی را به ابتدای بافت گبه وصل کنيد.
٢ــ چهار تار جدا کنيد و نخهای رنگی را به نوبت از زير آن چهار تار عبور دهيد.
٣ــ سپس نخ رنگ ديگر را از زير چهار تار بعدی عبور دهيد. اين کار را به ترتيب با هر رنگ نخ، تا آخر انجام دهيد.بعد از مليله بافی، حدود دو رج گليم بافی انجام دهيد و سپس بافت گبه را شروع کنيد.
گره زدن
به نخهای رنگی چه پشمی و چه ابریشمی که به دور تارهای زير و رو بسته شده اند گره میگويند.
انواع بافت گره
١ــ گره فارسی
٢ــ گره ترکی
مراحل بافت گره ترکی
- با کمک قلاب، تار رو را به طرف جلو بکشيد.
- سر پشم رنگی را با دست از پشت تار بيرون بياوريد.
- با نوک قلاب، تار زير را بگيريد و سر آزاد نخ را از وسط دو تار بيرون بياوريد.
- اضافی نخ پشمی را با تيغه ی قلاب ببريد.
پایین کشی
در حين بافت گبه، وقتی بلندی گبه به جايی برسد که ديگر ادامه ی بافت مشکل باشد،کار پايـين کشی را انجام میدهند. پايين کشی، پايين کشيدن گبه و بردن آن به پشت دار تا حدی است که ادامه ی بافت راحت شود.بافنده به بافت تسلط داشته باشد و کمر و دستهايش آسيب نبينند.
مراحل پايين کشی
- اول و آخر چله کشی را با ماژيک روی سردار و زير دار علامت بزنيد، تا بعد از پايـين کشی، جای چله ها مشخص باشد.
- به کمک قيچی، پودهای کلفت را که به راست رو وچپ رو بسته شده اند، ببريد.
- البته اين عمل در صورتی انجام میشود که گبه بدون شيرازه بافی باشد.
- به کمک آچار، پيچهای روی َسِر دار را به اندازهای ُشل کنيد که گبه راحت حرکت کند. در پايان ميلهی هاف را به پايين فشار دهيد و گبه را تا اندازهای که به آن مسلط باشيد، به پشت ببريد.
- چله ها را مرتب کنيد و روی علامتهايی که قبلا مشخص کردهايد قرار دهيد.
- با آچار، پيچها را سفت کنيد تا چله ها سفت شوند.
- پس از پايين کشی گبه، دقت کنيد که پشت و روی کار ً کاملا صاف باشد تا از کج شدن گبه جلوگيری شود.
نقشه خوانی
به طرحی که گبه از روی آن بافته میشود، نـقشه میگويند. نـقشهی گبه روی کاغذ شطرنجی کشيده میشود.کاغذ شطرنجی از خانه های کوچکی تشکيل شده است. هرخانه ی کوچک نشان دهنده ی يک گره در گبه است. به کاغذ شطرنجی کاغذ نقشه گفته میشود. هر رديف از گرهها، يک رج در بافت است .
پود گذاری
به نخهايی که بعد ازيک رج گره زدن، از بين تارهای چله رد میکنند، پود میگويند. پود باعث میشود که گره ها مرتب و منظم جای خود قرار گيرند و گبه محکم و بادوام باشد.دو نوع پود وجود دارد:
١ــ پود نازک
٢ــ پود کلفت
لازم به ذکر است که در گبه بافی تک پود، ً معمولا فقط از پود کلفت استفاده میشود.
مراحل پود گذاری در گبه ی تک پود
- چوب هاف را به طرف بالا حرکت دهيد. با اين کار چله های زير به طرف جلو میآ يند. اگر با بالا بردن چوب هاف، چله ها جلو نيامدند، کمی با دست چله ها را فشار دهيد تا جلوتر بيايند.
- پود را از لابه لای چله ها عبور دهيد.
- با دفتين پود را بکوبيد.
- يک رج ديگر ببافيد. حالا دوباره بايد پود را رد کنيد.
- چوب هاف رابه پشت کوجی بياوريد و پود را از بين تارها عبور دهيد.
- با کمک دفتين، با دقت پود را روی تارهای ّچله قرار دهيد.
شیرازه بافی
به نخه ای رنگی کناره ی گبه شيرازه میگويندکه معمولا هم رنگ زمينه ی، گبه است.
انواع شيرازه
١ــ شيرازهی متصل: شيرازهای است که هم زمان با بافتن گبه در پايان هر رج پيچيده میشود.
٢ــ شيرازهی منفصل : شيرازهای است که در پايان بافت توسط رفوگر به گبه وصل میشود. عيب اين نوع شيرازه آن است که به محکمی شيرازه ی متصل نيست.
دلايل شيرازه بافی
- سرپودهای کنارهی گبه را میپوشاند.
- به کنارهی گبه نظم و ظرافت میدهد.
- تارهای کناره ی چله را محکم نگه میدارد.
- برای بافت شيرازهی متصل، به پشم هم رنگ زمينه ی گبه احتياج داريم.
مراحل شيرازه بافی متصل
- گلوله ی نخ شيرازه را به تارهای مخصوص شيرازه وصل کنيد.
- پس از بافت يک رج از گبه، گلوله ی نخ شيرازه را به دور تار مخصوص شيرازه بپيچانيد.
- در پيچيدن شيرازه از يک يا دو رنگ نخ استفاده میشود.
- برای پيچيدن شيرازهی متصل ً معمولا از ٢تا ٦تار چله استفاده میشود.
- موقع پيچيدن شيرازه به دور تار مخصوص، دقت کنيد که زياد شيرازه را به طرف داخل نکشيد، زيرا کناره ی
- گبه کج و گبه دچار عيب میشود.
تشخیص و رفع عیب گبه
گبه ممکن است هنگام بافتن، دچار عيبهايی شود. بايد با علت به وجود آمدن اين عيبها آشنا شويد وروشهای برطرف کردن آنها را ياد بگيريد.
برخی عيبهای احتمالی گبه عبارت اند از: پايـين زدگی، بالازدگی، دورنگی، پارگی، چين خوردگی، سرکجی
ذرتی شدن و…
پايين زدگی
اگر طول گبه کوتاهتر از طول نقشه ی آن شود، عيب پايـين زدگی به وجود آمده است. به اين صورت که گلها وشکلهای نقشه کوتاهتر وکوچکتر شده اند.يا گاهی حالت گودی در گبه به وجود می آيد.علت پایین زدگی به دلایل زیر است:
- نازک بودن نخهای پشمی موقع بافتن، يا نازک بودن نخ چله.
- محکم و زياد کوبيدن شانه
- سفت شدن بيش از اندازه ی چله ها.
- تُنُک بودن چله ها
برطرف کردن پايين زدگی
چله ها را کمی شل کنيد وکمتر دفه شانه بزنید.
ضخامت نخهای پشمی را در قسمتی که حالت گودی دارد، کمی بيشتر کنيد تا عيب برطرف شود.
بریدن گبه از دار
بعد از اين که بافت گبه تمام شد، بايد از روی دار بريده شود، تا برای فرش کردن اتاق و جاهای ديگر قابل استفاده شود.اما قبل از آن بايد گليم بافی انتهای گبه انجام شود.يعنی ابتدا بايد گليم بافی و بعد زنجيره بافی را انجام دهيدکه شرح آنها در گليم بافی ابتدای گبه آمده است. پس از آن میتوانيد گبه را از دار جدا کنيد.
مراحل بريدن گبه از دار
- روی ريشه ها، به فاصله ی ١٠سانتیمتر تا گليم بافی انتهای گبه، خطی بکشيد.
- به کمک آچار پيچها را شل کنيد، تا چله ها کمی آزاد شوند.
- با قيچی از سمت راست شروع به چيدن چله ها کنيد. در مرحله ی اول از چيدن تمام چله ها خودداری کنيد و تعدادی از چله های ابتدا، تعدادی از چله های وسط و تعدادی از چله های آخر را قيچی کنيد. اگر اين کار را انجام ندهيد، فشار زيادی به گبه وارد می آيد و يک طرف آن کج میشود.
- درمرحله ی بعدبقيه ی چله ها را هم بچينيد.
- گبه را از روی دار پايين بياوريد و تميز کنيد. نخهای اضافی را ببريد و گردوغبار آن را بگيريد. اگر لازم بود،
- قبل از استفاده از گبه آن را بشوييد.
گلدن مارت تولید کننده ،زیباترین و بهترین فرش های دستباف ایرانی اعم از :فرش تبریز،فرش مشهد ،فرش کاشان و…با پشم و رنگ های طبیعی میباشد.